Wie was Jheronimus Bosch?
In het 500ste sterfjaar van Jeroen Bosch wil ik als echte Bosschenaar ook een steentje bijdragen aan de herdenking van Jheronimus Anthonissoen van Aken – Jheronimus Bosch (‘s-Hertogenbosch ca 1450 – ‘s-Hertogenbosch 1516). Dit ga ik doen door een karakterdiagnose te maken van deze wereldberoemde kunstschilder op grond van zijn uiterlijk. Maar hoe zag hij er uit?
Van Jheronimus Bosch bestaan drie portretten, die allemaal na zijn dood tot stand kwamen. Men gaat er tegenwoordig van uit dat het portret afkomstig uit het Recueil d’Arras uit omstreeks 1550 en de in 1572 uitgegeven gravure van Hieronymus Cock teruggaan op een verloren gegaan portret of zelfportret. 
Het Recueil is een verzameling van grotendeels 16e eeuwse kopieën in de Bibliothèque Municipale van Arras van beroemde mensen uit die tijd. Mogelijk is de tekening met rood en zwart krijt gemaakt door Jacques Le Boucq en door hem toegevoegd aan deze verzameling.
Daarnaast bestaat er een ongedateerd olieverfpaneel dat Bosch op veertigjarige leeftijd voor zou stellen, maar ook hiervan ontbreekt een origineel.
Het in 1929 gemaakte standbeeld Jheronimus Bosch van de beeldhouwer August Falise op de Markt in ‘s-Hertogenbosch is gebaseerd op het portret uit het Recueil d’Arras (Wikipedia).
In de werken van Jheronimus Bosch zijn vermoedens van 
zelfportretten bekend. W
elk vermeend zelfportret komt het dichtst bij de waarheid? Hierbij zie je drie van de vele mogelijkheden.
Bij het maken van een karakterdiagnose hanteer ik de theorie van de psycho-fysiognomie, ontwikkeld door Carl Huter (Heinde, 1861 – Dresden, 1912). Huters motto was “In den Formen zeigt sich der Geist”, wat betekent dat het uiterlijk van iemand (het fysieke) de energie van het innerlijke (de psyche) toont. De vorm van het hoofd, de gelaatstrekken en ook de lichaamsbouw duiden op de aan- of afwezigheid van talenten en eigenschappen .
Het is natuurlijk van het grootste belang om uit te gaan van een persoon of een waarheidsgetrouwe afbeelding. Dat dit niet meevalt geeft bovenstaande informatie al aan.
De krijttekening van Jacques Le Boucq wordt mijn uitgangspunt, omdat het standbeeld op de Markt daar ook op gebaseerd is.
Een karakterdiagnose van Jheronimus Bosch
De vorm van zijn hoofd op dit portret is enigszins vierkant, wat duidt op een behoefte aan zekerheden en een neiging tot zwart-wit denken. De accenten in het gelaat liggen bij de waarneming (de wenkbrauwbogen), de zelfverwezenlijking (de neus), de daadkracht (de kaaklijn) en de impulsen om te ondernemen (de kin).
Ik kan me voorstellen dat hij een eigenzinnige en harde werker was met een ruime levenservaring, die zich niet gemakkelijk van zijn pad liet brengen.
Het voorhoofd:
Door zijn intelligentie, creativiteit en fijnzinnigheid was Bosch niet oordelend, al gaf hij wel middels zijn werk aan waar onchristelijk gedrag toe zou leiden. Hij zag het verband tussen oorzaak en gevolg en hij beschikte over de scherpzinnigheid om conclusies te trekken.
Alle denklagen waren in gelijke mate belast, laat zijn voorhoofd zien: het pragmatische, het speculatieve, het filosofische, het religieuze en het ethische denken. Hij kon ook relativeren.
Bosch was een scherp waarnemer met een duidelijke visie op de realiteit en de moraal van de katholieke kerk, die hij verbeeldde in zijn werk en hij maakte daarmee zichtbaar wat de gevolgen zijn van zondig gedrag. Zijn werk kan daardoor gezien worden als waarschuwing, maar dan een waarschuwing met symboliek en dierlijke elementen als persoonlijke toevoeging. Dit laat tevens zijn brede interesse zien.
Zijn waarnemingsvermogen koppelde hij op die manier aan zijn grote talent en prioriteit: het vormgeven, het verbeelden.
Hij had behoefte aan orde en structuur. Hij had de discipline om af te maken waar hij aan begon. Zijn identiteit was sterk ontwikkeld en daardoor deed hij alleen wat bij hem paste. Hij was onderzoekend en kritisch.
De ogen:
Bosch had een sterk gevoel voor schoonheid en was sfeergevoelig. Hij concentreerde zich op details. Zijn linkeroog (voor ons rechts) heeft een meewarige uitstraling, terwijl zijn rechteroog krachtig, haast dwingend, naar ons kijkt.
De bovenste oogleden op de tekening zijn nauwelijks te zien, wat beduidt dat Bosch niet het achterste van zijn tong liet zien, hij was op zijn hoede.
Hij keek met een zeker optimisme de wereld in.
De neus:
Zijn sterk ontwikkelde neus is eveneens opvallend in zijn gezicht. De neus staat voor de drang tot zelfverwezenlijking. Bosch had deze in ruime mate en wilde zich daardoor ontwikkelen en zich maatschappelijk plaatsen.
Hij kwam zijn afspraken na, was betrouwbaar en bleef bij zijn voornemens. Hij vertrouwde zijn eigen wijsheid en was moeilijk te beïnvloeden of van zijn plan af te brengen, al was er soms enige twijfel bij zijn keuzes.
Hij was snel geprikkeld door schoonheid en had een sterke seksuele beleving.
Hij had de discipline om op zijn voorgenomen pad te blijven en daarin te groeien. Hij begreep de zwakte van het vlees vanuit zijn sterke seksuele beleving en leefde zich met veel fantasie uit in de duivelse figuurtjes en tafereeltjes en heeft daar vast ook plezier in gehad.
De mond:
Zijn krachtig gesloten mond laat zijn vastberadenheid zien, een dapper vasthouden aan de voornemens die hij heeft. Hij genoot ervan om hard te werken; het werk ging boven het zintuiglijk genieten.
Hij hield zijn emoties voor zich, had een zakelijke en diplomatieke instelling.
De smalle lippenlijn toont zijn fijnzinnigheid en het verlangen naar nauwkeurigheid en precisie, zijn liefde voor details. Hij wilde zelf bepalen waar hij mee bezig was.
Hij liet geen verbittering zien, al zijn er tekenen bij de mondhoeken van grote teleurstellingen. Hij bleef bij zijn doelen en werd er alleen maar mentaal sterker door en meer vastberaden.
De kin:
De tweedeling duidt op veel impulsen om actie te ondernemen. Hij was kritisch op zijn eigen functioneren en legde de lat voor zichzelf heel hoog.
Hij communiceerde op een diplomatieke manier.
Een van zijn belangrijke drijfveren was het verkrijgen van erkenning.
De kaaklijn:
De kaaklijn laat zijn daadkracht zien. Bosch was een harde werker, een doener en geen prater.
De hals:
Hij heeft veel meegemaakt in zijn leven, veel moeten verteren.
De schouders:
Zijn brede schouders passen helemaal bij de breedtelijnen in zijn gezicht. Deze brede vormen geven aan dat hij veel energie had en deze kwijt wilde, bijvoorbeeld door hard te werken of veranderingen aan te brengen.
Tot zover mijn karakterdiagnose van dit portret van Jheronimus Bosch als bijdrage aan de herdenking van het 500ste sterfjaar van “Den Duvelare”.
Ik hoop dat 2016 Bosch-jaar een groot succes wordt voor alle mensen, die deelnemen aan de organisatie ervan en voor alle mensen, die zich willen laten meevoeren in en inspireren door de wereld van Jeroen Bosch. En als je nou zèlf een geschreven portret wil van jou of van een dierbare, dan schrijf ik dat met liefde, respect en plezier!
Brabants Dagblad d.d. 5 maart 2016, bijlage over Jheronimus Bosch.